ده بیتی ها و بیشتر

***
شِهْ دُونِشْ جِهْ چِهْ گُوهِرْ اَفْشُونِسْتیمٰا؟

خِشِهْ گُوئِهْ دُوسْتْ رِهْ دِشْمِنْ دُونِسْتیمٰا

اَنْدی کِه کُمیْتِ عَقْلْ رِهْ رُونِسْتیمٰا

مِنْزِلْ بَرِ سییِنْ رِهْ نَتُونِسْتیمٰا

یِکْذِرِّهْ نَمُونِسْ کِهْ نَخُونِسْتیمٰا

یِکْ نُکْتِهْ نَمُونِسْ کِهْ نَدُونِسْتیمٰا

اِسٰا دَفْتِرِ دُونِشْ رِهْ َخُونِسْتیمٰا

هٰادُونِسْتیما، هِچّی نِدونِسْتیمٰا

اَعْمٰالِ خُوشِهْ نُومِهْ بَخُونِسْتیمٰا

خینُو بِهْ خوشِهْ دیدِهْ فشُونِسْتیمٰا

نَخُونِسْتِهْ دَفْتِرْرِهْ بَخُونِسْتیمٰا

بِهْ مِنْزِلْ دیمِهْ عَقِبْ بَمُونِسْتیمٰا

اونْ مَحَلْ (کِهْ) تُونِسْتیمٰا نَدُونِسْتیمٰا

اِسٰا کِهْ بِدُونِسْتیمٰانَتُونِسْتیمٰا

شِهْ نیک وُ بَدْتیمْ رِهْ دَشُونِسْتیمٰا

دِروُ کِرْدِنِ وَرْ، شِهْ دَمُونِسْتیمٰا

هَمُونْ مَصْحَفْ (کِهْ) وَچِهْ بیمِهْ خُونِسْتیمٰا

بی شَکّْ وُ گِموُنْ خِدْرِهْ رِهُونِسْتیمٰا

تا مَنْعَرِفِ خویشْ رِهْ بَخُونِسْتیمٰا

جُزْ ذٰاتِ خِدٰا دیگِرْ نَدُونِسْتیمٰا

با دانش خود، چه گوهری افشانده‌ام! / دوست نکوگفتار (خوش‌گوی) را، دشمن می‌پنداشته‌ام

آن‌قدر که مرکب عقل را می‌راندم / نمی‌توانستم به سرمنزل مقصود برسم

ذرّه‌ای نمانده که نخوانده باشم / نکته‌ای نمانده که نداشته باشم

اکنون که دفتر دانش را خوانده‌ام / دانسته‌ام که هیچ چیز (چیزی) نمی‌دانم

نامه‌ی اعمال خود را خواندم / خون از دیده‌ی خود افشاندم

دفتر ناخوانده را خوانده‌ام / دیده‌ام که در رسیدن به منزل مقصود، عقب مانده‌ام

آن‌گاه که می‌توانستم، نمی‌دانستم / اکنون که دانستم، نمی‌دانستم

بذر نیک و بد خویش را افشانده‌ام / به هنگام درو، از کار خویشتن درمانده ام

همان مصحف (قرآن) را که به هنگام کودکی می‌خواندم / بی‌شک و گمان، خود را از ورطه گناه می‌رهاندم

تا «مَنْ عَرَفِ» خویش را خوانده‌ام / جز ذات خداوند، دیگری را ندانسته‌ام (نشناخته‌ام)

یک نکته نمانده که ندانسته باشم / یک صفحه نمانده که نخوانده باشم

آن‌قدر که اسب عقل را می‌تازاندم / آخر به جایگاه دوست راه نیافتم

آن‌گاه که می‌توانستم، نمی‌دانستم / اکنون که دانستم، نمی‌توانستم

اعمال نیک و بد خویش را تمیز نمی‌دادم / به‌هنگام بهره‌برداری خویش درماندم

***
امرو بدینی آدِمْ که وی پری‌زا

منْ ندیمهْ یارْرهْ همه چی برازا

بال سْونِ ستُون و تنه تَنْ، سور آسا

قایمه کُمُونْ دارنی، دسْ ته مریزا!

وازَن دست‌هائیتْ زنّی وازنْ کره‌وا؟

تا تفت نخری، وارنگ نریزی والا

ته بُووُگِلِ بُو آوره [اییاره] به من [مره] وا

امیر گنه که، مه جان تنه فدابا

صحبت ورفه روز خشه، صدا چنگ و نا

اسباب مهیّا، آراسته بو یکی جا

قُطْنی جومهْ خوخشه سُرین به بالا

نامرد فلک، چرْ ندارْنی مِهْ دلْ وٰا؟

مه دوست بییه که شییه بلند و بالا

یا اونکه ونی چاله، چش‌دار نه شهلا؟

یا دخت ختایی، بدن دارنه والا؟

مگر یوسفِ چیره خدا تره دا؟

شونه بکشی دوست کمند، سییوتا

گیتی بَدمهْ مِشْکْ، هرگه هاکنه وا

تو منه خجیره دوستْ، خدا مره (نره) دا

سی جانِ عاشقْ، مَسّهْ چِشِ فدا با!

تا امروز آدمی را دیده‌اید که مانند پری‌زاده باشد؟ / من باری را که برازنده‌ی همه چیز باشد (چون یار خود) ندیده‌ام

بازویت ستون‌آسا و اندامت سروآسا است / کمان استواری داری، دستت مریزاد!

بادبزن به دست گرفته‌ای، چه کسی را باد می‌زنی؟ تا گرما (تلخی) نخوری بادرنگ تو والا و برجسته نمی‌شود.

بوی تو و بوی گل را باد برایم می‌آورد / امیر می‌گوید: جانم فدای تو باد!

هم‌نشینی در روزهای برفی برازنده است و آوای چنگ و نای / وسایل شاید فراهم باشد و جایی آراسته

پیراهن قطنی کتانی خوب است که بلندیش از سُربن به بالا باشد /‌ای فلک نامرد! چرا دل گرفته‌ام را نمی‌گشایی؟

آن بلندبالایی که می‌خرامید، دوست من بود؟ / یا آن‌که بینی فرو رفته داشت و چشمان شهلا؟

یا دختر ختایی است که اندام‌والایی دارد؟ / [محبوبم] مگر خداوند، زیبایی چهره‌ی یوسف را به تو داد؟

دوست تارهای کمند مشکین را شانه کشید / هرگاه که آن را بگشاید، به گیتی بوی مشک رها می‌شود (می‌پراکند)

تو دوست زیبا را خداوند به من اهدا کرد / جان سی عاشق (عشاق بسیار) فدای چشم تو باد!

***
تخمِ زاهدی اندی که کاشْتِمِهْ یارون!

به وختِ دِروُ، خوشه نداشْتِمِهْ یارون!

جایِ یک من رِهْ، سی مِنْ دکاشْتِمِهْ یارون!

جایِ سی منْ‌رِهْ یک منْ نداشْتِمِهْ یارون!

سی ساله که ته عشقْ‌رِهْ بکاشْتِمِهْ یارون!

تو آتشینْ خوره، خُوشِهْ داشْتِمِهْ یارون!

یکی نیمه جانی که تَنْ داشْتِمِهْ یارون!

ته عشقِ نثارْبی، این فَنْ داشْتِمِهْ یارون!

ابراهیم صفتْ تَشْ به کَشْ داشْتِمِهْ یارون!

نَسُوتِهْ مِرهْ بَسْکِهْ خِشْ داشْتِمِهْ یارون!

تخم زاهدی سی خرمن داشْتِمِهْ یارون!

به جای یک من، سی من دکاشْتِمِهْ یارون!

به زهد و تقویٰ اندی که داشْتِمِهْ یارون!

ته عشقِ قِمارْبی، این فَنّْ داشْتِمِهْ یارون!

آشوبه دلا! شوجه رَمْ داشْتِمِهْ یارون!

کو تِرْمِهْ، عشقِ دونه چَمْ داشْتِمِهْ یارون!

آزردۀ دِل وُ دیده نَمْ داشْتِمِهْ یارون!

با منْ نخندینْ، بِرْمِهْ چَمْ داشْتِمِهْ یارون!

ابراهیم صفتْ تَشْ به کَشْ داشْتِمِهْ یارون!

نَسُوتِهْ مِرِهْ بَسْکِهْ خِشْ داشْتِمِهْ یارون!

آن‌همه تخم زاهدی که کاشتم‌ای یاران! / به هنگام درو، خوشه‌ای نداشتم‌ای یاران!

به جای یک من، سی من کاشتم،‌ای یاران! / و به‌جای سی من، یک من برنداشتم،‌ای یاران!

سال‌هاست که بذر عشق تو را در دل کاشتم،‌ای یاران! / خوی آتشین تو را خوش می‌داشتم،‌ای یاران!

نیمه‌جانی که در بدن داشتم،‌ای یاران! / نثار عشق تو شد، این هنر و شگرد را داشتم،‌ای یاران!

ابراهیم‌آسا آتش عشق به بر داشتم،‌ای یاران! / مرا نمی‌سوزانید بس که آتش عشق را دوست داشتم‌ای یاران!

از تخم زاهدی، سی خرمن داشتم،‌ای یاران! / به جای یک من، سی من کاشتم،‌ای یاران!

آن‌همه زهد و پرهیزگاری که داشتم،‌ای یاران! / تنها برای قمار عشق تو بود، این هنر و شیوه را داشتم،‌ای یاران!

ای دل‌آشوب! از ناراحتی شب می‌رمیدم،‌ای یاران! / کبوترم، به چیدن دانه‌ی عشق خوی داشتم،‌ای یاران!

دل آزرده و دیده نم‌ناک داشتم،‌ای یاران! / به من نخندید، زیرا به گریه عادت داشتم،‌ای یاران!

مانند ابراهیم، آتش در جوار خود داشتم! / ولی نسوختم چون به آن خو گرفته بودم!

***
امیر گنه: حیرونمه سرِّ خدارهْ

از خوبی دریغ نکرده بی‌بفا ره

نَکشیمهْ به عالم، من عشقِ جفا

ندونستمه ته مهرورزی دشواره

چه دونسّمهْ آخر، نیه این‌هاره

زهی به منه دل که نوونه پاره

اونوخت که تنه چش بدیه دنیا ره،

اونوخت که تره مٰارْ دَوسّهْ گهواره،

اونوخت که تنه لُو بیّه شیره‌خواره،

اونوختْ تا اِسا، کشّمهْ ته جفا ره،

مه بسوته بالِ هسّکا دیاره

اسا پرْسنی بنده تره چی کاره؟

اونطور که لیلی داشته حقِّ بفا ره

اونطور که مجنون ترک بکرد بی دنیا ره

عنبرشکن، ته عنبر نسیمِ تا ره

یا مسکینْ امیره (به) ته عشق بی‌قراره

فکر کمّه منه کار ره کجه کنارهْ

پیشِ نظرِ دوستْ، خُورپیونْ دیاره

من بَکتهْ کار، نَکتْ هیچ آدمزاره

دوستْ، مه جگرِ بَنْ رهْ بکرد بو پاره

امیر می‌گوید: از راز خداوند، سرگشته و سرگردانم / [که] درمورد آن بی‌وفا از هیچ‌گونه خوبی دریغ نکرده است

من در عالم جفای عشق را نکشیده بودم / نمی‌دانستم که مهرورزی به تو دشوار است

چه می‌دانستم که این‌ها (جفاها) را پایانی نیست! / زهی بر دل من که پاره نمی‌شود

آن‌گاه که چشم به جهان گشودی، / آن‌گاه که مادر تو را به گهواره می‌نهاد،

آن‌گاه که لبت شیرخواره شد، آن‌گاه تاکنون جفای تو را می‌کشم،

استخوان سوخته‌ی بازویم نمایان است / اکنون می‌پرسی که:‌ای بنده چه کار داری؟

آن‌گونه که لیلی حق وفا را به جا می‌آورد / آن‌گونه که مجنون [به خاطر او] دنیا را ترک کرده بود [سر به بیابان نهاد]

نسیم تار زلف عنبرین تو، عنبرشکن است / یا امیر مسکین، از عشق تو آرام ندارد

در این اندیشه‌ام که کار من به کجا پایان می‌پذیرد! / زیرا [وضعم] در پیش چشم دوستم، مانند خورشید پیداست

کاری که من گرفتارش شدم هیچ آدمی‌زاده‌ای نشد / دوست، بند جگر مرا پاره کرده است

***
امیر گنه: گوهر چاردَهْ ماهِ منیره

این شهرْ همه جا گوهرِ نَومْ خجیره

دِ دیمْ سرخهْ گلْ، کنّه دِ چشْ ره خیره

بَرْفهْ صد هزارْ تیرْ زَنّهْ شه رهی رهْ

هرگز تَلهْ دارْ میوهْ نیارده شیره

خُوونهْ خجیر بو، هر چَنْ که یارْ خجیره

پرْ بَدیمهْ خوبونْ، همه مونگه چیره

نَونهْ مرهْ یارْ که چشْ کنّه خیره

دْ زلفْ به بناگوشْ، حلقه‌ی زنجیره

بسی ترک و تات، ته د زلفِ زنجیره

هر کس که تنه چیره دین و دل گیره

وی شه ترکش آسا گرفتارِ تیره

شَکرْخندهْ، آهو مجشْ، خیره چیره

سیُو اَژدرهْ، حلقه دوسّهْ می‌ره

زَورْدَسِّ عالمْ همه ته اسیره

شاه، ته مطبخ چاهْ اُوکش و مزّیره

یا چشمِ مَست بدیمه یا کُحِل چیره

یا ترکِ خوشْ اندازِ قَیْقاجِ تیره

صَدفْ تابونه، روز که ورزمْ ته میره

تا کَیْ دَچینی گلْ که منه خمیره

امیر می‌گوید: گوهر مانند ماه چهارده شبه (ماه منیر) است / گوهر در همه جای این شهر نیکونام است

دو گونه‌ی چون گل سرخ او دو چشم را خیره می‌کند / ابرو، بنده (هم‌دم و یار) خود را صدهزار تیر می‌زند

هرگز درخت تلخ سرشت، میوه‌ی شیرین بار نمی‌آورد / خو و منش باید زیبا باشد، هر چند که یار زیباست

خوبان بسیار دیده‌ام که همه ماه‌چهره بودند / مرا یاری نمی‌باید که چشم را خیره سازد

دو گیسو مانند زنجیر در اطراف بناگوش آویخته است / بسیاری از ترک و تات در زنجیر گیسوان تو گرفتارند

هر کس که چهره‌ی تو را به دین و دل بپذیرد / وی مانند تیردان، خودگرفتار تیر است

شیرین خنده، آهوروش، چهره خیره‌کننده، / حلقه‌ی زلف را مانند اژدر مشکین پیچان بسته است

زبردستانِ جهان، همه گرفتار و دربند تو هستند / شاه، مزدور، و آبکش چاه آشپزخانه‌ی توست

با چشم خمارین دیده‌ام یا سرمه‌ی چهره را، / یا ترکِ تیرانداز ماهر که آن را به گونه‌ی قیقاج رها می‌کند

روزی که مهر تو را می‌ورزم، آن روز چون صدف درخشان است / تا کی گِلِ وجودم را روی هم می‌انباری که خمیرمایه‌ی وجود من است

***
حیا بُو مره کَشْ، ته خجیره خویی

ته صَدْ طَرفْ سخنْ ره به نازْ بئویی

دیمْ سرخه گلْ ره مونّه که باغْ بشکویی

کَمنْ مشکُ وُ عاشقْ انتظارِ بُویی

دیرْ شَرْ پیغُومْ هدامه هرازِ رویی

گتمهْ خنهْ پیشْ شُونی، مه ماهِ نویی

هر وختْ ماهِ نو، دیمْ بَشُوره ته اُویی

بَوْ اَتّا پیغُومْ دارْمهْ، اون دلْ کَهویی

دلْ مَیْلِ سَفر کنّه مه جان ره کویی

دَسْ گل‌چینِ مَیْلْ کنّهْ شه یارِ رویی

چشْ مَیْلِ ختنْ کنّه کَشْ ماهِ نویی

یارب! هر سه حاجتْ مه روا بویی

اونْ داغْ که منه دلْ دَرهْ ته ابرویی

عَجبْ کَمُونْ که داغ به دلْ مه بَزُویی

وشْکو رنگارنگْ چیمه کنارِ رویی

سر هدامهْ، ته عشقْ، هر چی بُونه بُویی

چَن سٰالْ جفا کَشّمه منْ روز و شویی

لذّتْ ره نَدونسّتمهْ چیه خویی!؟

اسٰا بُورْدهْ که بَخْت به من کنه رویی

مه حاصلْ همینْ برْمویی، هویی هویی

ای نیکوخوی، مرا در کنار تو شرم و حیا می‌باشد / که تو از صد جانب با ناز سخن می‌گویی

روی تو مانند گل سرخی است که در باغ شکفته باشد / کمند گیسویت مشکین است، عاشق چشم به راه بوییدن آن است

از راه دور به رودخانه هزار پیام فرستادم / و گفتم اگر از حیاط ماه نوی من عبور می‌کنی،

هر گاه که ماه نوی من از آب تو روی خود می‌شوید / بگو از آن دل کبود، پیامی دارم

دل میل سفر به کوی جانان می‌کند / و دست میل گل چیدن از روی آن یار دارد

چشم خواهش خفتن در آغوش آن ماه نو دارد / خدایا، این هر سه نیازم را رواساز!

آن داغ که در دل من است از ابروی توست / و کمان شگفتی است که داغ بر دل من زده است

شکوفه‌های رنگارنگ در کنار رودخانه می‌چیدم / سر را در راه عشق تو دادم، هر چه بادا باد!

چند سال است که شب و روز جفا می‌کشم / و لذّت خواب را ندانستم که چگونه است!؟

اکنون که خواست، بخت به من روی کند / بهره‌ی من همین‌های های گریه شده است

***
ته مهرْوَرْزمْ تا اَسْترهْ خرگوش زایی،

تا لَلْ به پیشِ عَنقٰا بُورهْ بیایی،

دریُو خشکْ بَوّهْ و گلهْ باغْ درآیی،

گلهْ باغِ میُونْ خُرما خالْ برآیی،

نالشْ کمّه مه جان که وَختهْ درآیی،

تا دوستْ بشْنُوئهْ نالشْ و مه وَرْآیی.

مه دلْ دَرِ ایزدْ اندی دارْنه تمایی

منْ بَکتْ دیگر کَسْ به تنهْ دَرْنایی

فردا، فردهْ کی ضامنْ بُونه فردٰایی

کی گتْ بُو که تنه بُوردهْ روزْ بیایی

ونه که امروزْ تو به کَیْهُونْ رسایی

شه بارْ رهْ نهلّی اُمیدِ فردایی

دَرِ حلقهْ هر گه که صدا درآیی

دلْ گنهْ که مه دوستْ اینه که درآیی

شه دُونسْتمهْ کَرْشمهْ بیه بایی

اَفْسُوسْ دلِ دله ره تو باد بدایی

نرگسْ به دری سو کنّه چون چلایی

مه دوستْ گرْدهْ دیمْ مشکْ دَوْسّهْ ختایی

دْ خالِ نرگسْ ره به هر که نمایی

زلزلهْ پسیُونْ اونْ کَسْ ره تُو بدایی

به تو مهر می‌ورزم تا آن‌گاه که استر خرگوش بزاید، / تا پشّه به نزد عنقا رفت و آمد کند،

تا دریا خشک شود و در آن باغ گل بروید، / و میان آن باغ، شاخه‌ای از خرما سر زند،

می‌نالم که‌ای جان، هنگام در رفتن از بدن فرا رسید، / تا (شاید) یارم این ناله را بشنود و به کنار من آید،

دل من به درگاه ایزد آن‌قدر تمنّا دارد / که [پس از مردنم] به جز من (یا به غیر از من) کسی دیگر به آستانه‌ی تو پای نگذارد

فردا دور (پرت) است، چه کسی ضامن آن می‌شود / چه کسی گفته که روز رفته بازمی‌آید؟

باید که به خواست‌های امروز در جهان برسی / و کار و بار خود را به امید فردا نگذاری

حلقه‌ی در هر گاه که به صدا درآید / دل من می‌گوید: این یار من است که می‌آید

خود می‌دانستم که ناز و کرشمه‌ی تو بهانه‌ای بود / افسوس که خواست درون دلم را به باد دادی

نرگس به در و دشت چون چراغی نورافشانی می‌کند / دوستم به چهره‌ی ماه‌وَش (گرد) خود مشک ختایی بسته است

دو شاخه‌ی نرگسین را به هر کس که نشان بدهی / آن‌کس را مانند زلزله به لرزش و تابش درمی‌آوری

***
نه لوح، نه قَلم، نه فرش و نه کُرسی بی،

امامِ شهید، قاتلِ خودْ بَدی بی،

جانْ ره هدا و هرگزْ تسلیم نوی بی،